انجمن دانشجویان علوم تربیتی (مدیریت) 90

معنای تربیت در یک عبارت این است: "روش رفتاری و گفتاری دادن به غیر، به طوری‌ که این روش، ملکه او بشود." این را تربیت می‌گویند. کسی را تربیت کردن یعنی اینکه روش رفتاری و گفتاری به او یاد داده شود. تربیت در بُعد اخلاقی این است و اگر این ملکه او شد، به این معنا که هر وقت کاری انجام ‌دهد که بر اساس روش رفتاری و گفتاری باشد که مربّی به او آموزش داده، این ملکه او شده است. اینجاست که می‌گویند: مربّی او را تربیت‌ کرده است.

نتیجه تربیت

دو گونه تربیت داریم؛ هم تربیت حَسَن داریم و هم تربیت بد داریم. می‌گویند: مربِّی او خوب یا بد بود که این طور تربیت شد. مردم وقتی یک کار خوب را از بچّه‌ می‌بینند، می‌گویند: اینها ثمرات تربیت است. مثلاً فرض کنید اگر فرد، عملی یا حرفی، رفتار و گفتاری انجام بدهد که بر هیأت حسنه است و عقلاً و شرعاً پسندیده و سزاوار است، مردم می‌گویند: این ثمره تربیت است. یعنی این کار از آن ملکه‌ای که برای او حاصل شده است، تراوش می-کند. یعنی کارهایی که می‌کند، کارهایی است که هم عقل و هم شرع می‌پسندد. این ثمره تربیت است که از او دیده می‌شود. بعد هم می‌گویند: آدم مؤدبی است. اگر هم کارهایش از جنبه شرعی خوب بود، می‌گویند: مؤدّب به آداب شرعی است.

تربیت از دیدگاه اهل معرفت

اهل معرفت تعریف خاصی از تربیت دارند و بحث‌هایی دارند. آنها مسئله تربیت و ادب را در سه رابطه مطرح می‌کنند. می‌گویند: تربیت در ربط با قلب و عقل و نفس آدمی است. آدم باید هم قلب خودش را تربیت کند، هم عقلش را و هم نفسش را. چگونه قلب تربیت‌ و ادب می‌شود؟ یا اینکه چگونه عقل ادب می‌شود؟و.. آنها در یک مرحله بالاتری وارد می‌شوند که نمی‌خواهم به آن بحث بپردازم؛ فقط تذکر دادم که آن مباحث جای خودش را دارد و اصطلاحات خودش را هم دارد. ما فعلاً بحثمان راجع به تربیت، در یک سطح پایین‌تر، در بُعد اخلاقی به معنای روش رفتاری دادن به غیر و روش گفتاری دادن به دیگری است.

روشِ یاد دادن روش

خودِ این روش رفتاری و روش گفتاری به غیر دادن، یک روش می‌خواهد. من چگونه به بچّه بگویم آنگونه که عقل می‌پسندد و آنطور که شرع می‌پسندد، حرف بزن و عمل کن؟ همین گفتن و یاد دادن چه روشی دارد؟ چگونه به او بیاموزم؟ این همان مطلبی است که جلسه گذشته اشاره کردم. این باید به روش الهی باشد که البته روش الهی، عقلانی هم هست. خدا از دو راه سمعی و بصری، ابناء بشر را تربیت کرده است. این روش تربیت الهی است.

زبان حال گویاتر از زبان قال است

اگر برای تربیت هر دو راه بصری و سمعی ممکن باشد، این بحث مطرح است که کدام مؤثرتر است؟ گفتیم که روش رفتاری و گفتاری برای آموختن به غیر، باید با هم باشد؛ اما اینجا بحث در تأثیرگذاری بیشتر است. کدام یکی، اثرش قوی‌تر است؟ حالا جواب را در یک قالب تقریباً همگانی می‌ریزم. "یک زبان حال داریم و یک زبان قال داریم." زبان حال، گویاتر است یا زبان قال؟ زبان حال بُردش قوی‌تر از زبان قال است. البته این بحث که اشاره می‌کنم، تمام اینها متن معارف ماست و از روایات گرفته شده است.

زبان حال در رابطه کارهای دیداری و شنیداری و رفتاری مطرح است. عبدالله بن عباس نقل می‌کند، می‌گوید: «قیل: یا رَسولَ الله(صلّی الله علیه و آله و سلّم ) أَیُّ الجُلَساءِ خَیرٌ؟ قال: مَن تُذَکِّرُکُم الله رُؤیَتُه وَ یَزیدُ فی عِلمِکُم مَنطِقُه و یُرَغِّبُکُم فی الآخِرَةِ عَمَلُهُ» به پیغمبراکرم گفته شد: بین همنشین‌ها، کدام یک از آنها خوب است؟ حضرت فرمود: آنکه دیدارش شما را به یاد خدا بیاندازد، کلامش فهم شما را بارور کند و کردارش رغبت شما را به آخرت بیفزاید.

تأثیر معاشرت در تربیت

سه خصوصیت را پیغمبر گفتند؛ 1- دیداری، 2- گفتاری، 3- رفتاری. اول فرمود: آن کسی که وقتی او را می-بینی، با دیدن او به یاد خدا بیفتی! که تو به یاد خدا بیفتی نه آنکه این مطلب را از صفر به تو یاد دهد. یادآور خدا باشی! توحید در نهاد تو هست. این همان حرفی است که جلسه گذشته با یک روایت دیگر گفتم که بذر توحید، در نهاد همه ما هست. بذر تربیت چه در بُعد الهی آن و چه در بُعد انسانی‌اش، همه در وجود انسان هست؛ به عنوان عقل عملی و عقل نظری. اول از نظر دیداری، به چهره او که نگاه می‌کنی به یاد خدا بیفتی. دوّم؛ وقتی حرف می‌زند به علم تو بیفزاید، یعنی نادانی را از تو بکاهد. سوّم؛ عمل او را که نگاه می‌کنی، کار او را که می‌بینی، تو را به آخرت ترغیب کند.

ظاهر انسان‌ها پیام دارد

در اینجا دیدار و رفتار، هر دو لِسان حال دارند؛ (اول و آخر روایت) دیدن که مسلّماً لسان حال است. هیکل او را نگاه می‌کنی، یاد خدا بیاندازد. همین هیکل با تو حرف می‌زند. خیلی چیزها نشان می‌دهد که انسان، انسان الهی است یا شیطانی؟ این شکل و قیافه خودش زبان حال است. اوّل حضرت لسان حال را مطرح کرد، که در این شبهه‌ای نیست. حال سؤال این است که چرا اول به لسان حال اشاره کردند؟ روایت از علی (علیه السلام) «قال علی (علیه السلام): لِسانُ الحالِ أَصدَقُ مِن لِسانِ المَقال» امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: زبان حال راستگوتر است از زبان قال. به اصطلاح مردم می‌گویند که: دم خروس را ببینم یا قسم حضرت عباس‌ات را؟! دم خروس گویاتر است از قسم حضرت عباس.

هیکل پدر و مادر در تربیت فرزند تاثیر دارد

لذا از نظر تربیت، وقتی بچّه می‌خواهد تربیت شود، بدان آنکه بُرد بیشتر دارد، هیکل پدر و مادر اوست. هیکل پدر و مادر را بچّه می‌بیند و این دیدن بیشتر از گفتنهای پدر و مادر بر روی او تاثیر می‌گذارد. پدر را می‌بیند، مادر را می‌بیند، تشخیص بدهد که او از نظر پیکره‌اش، انسان است یا حیوان است؟ من باید اینها را بگویم. من طبق روایت بحث می‌کنم.

آیا می‌دانی تشبّه رجال به نساء حرام است که حالا خودت را در ذیّ نساء در آوری و شبیه زنان کرده‌ای؟ این بحث در فقه سر جایش بحث شده است؛ الآن بحث تربیتی است. فرزند نگاه می‌کند و می‌بیند و تشخیص می‌دهد. وقتی نگاه می‌کند، قوه شهوتش بروز و ظهور پیدا می‌کند یا فطرت الهی‌اش؟ گفتیم همه بذرها در این بچّه هست؛ شهوت هست، غضب هم هست. با این دیدن، به یاد شیطان می‌افتد –یُذَکِّرُکُم- یا به یاد خدا می‌افتد؟ بُعد معنوی‌اش فعال می‌شود یا شهوتش؟ به یاد حیوان می‌افتد، یا به یاد خدا می‌افتد؟

بچه از همه چیز عکسبرداری می‌کند

جمله اول، با زبانِ حالِ پیکره‌ات و هیکلت او را تربیت می‌کنی. او این صحنه‌ها را عکسبرداری می‌کند و فوری در روحش بایگانی می‌کند. اسم بایگانی روحش را می‌گذاریم «حافظه». اتاق بایگانی او حافظه اوست. همینطور هر چیزی که می‌بیند، عکسبرداری می‌کند و به حافظه‌اش می‌سپارد. این فقط تأثیر هیکل بود.

راستگویی را با راستگویی بیاموز

«وَ یَزیدُ فی عِلمِکُم مَنطِقُهُ» دوّم؛ حرف که می‌زند، باید حرف‌هایش به قدری درست باشد که شبیه به دیداری بشود. حالا این یعنی چه؟ من یک روایت می‌خوانم بعد آن را معنا می‌کنم. علی(علیه السلام) فرمود: «خَیرُ إِخوانِکَ مَن دَعاکَ إِلی صِدقِ المَقال بِصِدقِ مَقالِه» بهترین برادرانت آن کسی است که با راستگویی‌اش تو را به راستگویی بکشاند.

این همانی است که عرض کردم. آنجا که کلام جنبه اخباری دارد، باید به نحوی باشد که شبیه به دیداری است. حتی ما در محاورات عرفیه و روزمره خودمان، از آن تعبیر به دیداری می‌کنیم، می‌گوییم: دیدم راست می‌گفت! دیدی یا شنیدی که راست می‌گفت؟ دیدم دروغ می‌گفت! ما هم این تعبیرات را داریم، چون آنقدر روشن است که کَأَنَّه صحّت آن را می‌بینیم. پدر! مادر! با بچّه‌تان که صحبت می‌کنید و حرف می‌زنید، مواظب حرفهایتان باشید که جلوی او دروغ نگویید! راستگویی را با راستگویی بیاموز. اینها معارف ما است. می‌خواهی اثر بکند؟ روش گفتاری می‌خواهی به او آموزش دهی؟ اینگونه روش گفتاری می‌دهند. این از طریق سمعی است. قبلی بصری بود. راست بگو! چه به او، چه در حرف‌ها و نقل‌هایی که او مطّلع است راست بگو! هم به بچّه راست بگو، هم جلوی بچّه راست بگو! نگذار دروغ گفتن را یاد بگیرد!

فطرت بچّه دروغ بلد نیست!

چرا؟ بچّه‌ها از خودتان یاد می‌گیرند و به خودتان تحویل می‌دهند. معروف است که: حرف راست را از بچّه بشنو! این یعنی چه؟ یعنی این هنوز در درونش دروغ شکل نگرفته، هنوز آن فطرت از بین نرفته، راستی و درستی درون او هست، اگر پدر و مادر جور دیگر عمل می‌کنند، بر خلاف فطرت این بچّه است. تمام اینها ریشه دارد در نهاد هر انسانی که راستگویی حسنه است و دروغ بد است.

خوب عمل کردن بهترین آموزش است

می‌رویم سراغ رفتاری آن، در آن روایت داشت «وَ یُرَغِّبُکُم فی الآخِرَةِ عَمَلُهُ» اینجا علی (علیه السلام) در این روایتی که خواندم فرمود: «خَیرُ إِخوانِکَ مَن ... وَ نَدَبَکَ إِلی أَفضَلِ الأَعمال بِحُسنِ أَعمالِه» بهترین برادرانت کسی است که ... تو را با بهترین کارهایی که جلو تو انجام می‌دهد به بهترین کارها دعوت بکند. که این هم دوباره روشی بصری است.

از این دو طریق سمعی ـ بصری، فرزند تربیت می‌شود. آن هم به این نحو که در روایت آمده است؛ هم دیداری، هم شنیداری و هم رفتاری. این به بزرگ‌ترها هم اختصاص ندارد. اتفاقاً بچه زودتر می‌گیرد. اثر تربیت هم این است که فرزند با بکارگیری روش گفتاری و رفتاری خاصی که آموخته و برایش ملکه شده، هر چه انجام می-دهد، چه گفتار و چه کردار، کارهایش عقلاً و شرعاً نیکو باشد.

تربیت شامل ایجاد یا فعلیت بخشیدن هر نوع کمالی در انسان می شود که مطلوبیت و ارزش داشته باشد.این کمال گاهی جنبه شناختی دارد که به دانش،شناخت و آگاهی انسان مربوط می شود گاهی نیز جنبه کنشی یا حرکتی دارد که به رفتارها و اعمال عینی انسان که اغلب دارای مظاهر جسمانی هستند مربوط می شود و بالاخره گاهی جنبه گرایشی یا عاطفی دارد که با نگرش،اعتقاد،ایمان و علایق،احساسات انسان مرتبط است.

تربیت چیست؟

تربیت در جریان زندگی انسان نقش مهم و اساسی دارد.ارائه یک تعریف جامع و مانع از تربیت قدری مشکل به نظر میرسد.به همین دلیل اغلب کسانی که در این راه تلاش کرده یا می کنند،بالاخره یا به تعریف تجویزی یا قیدی از تربیت روی می آورند و یا مانند فلاسفه پیرو مکتب تحلیل زبان به جای تعریف معین از تربیت به تحلیل و تبیین مفهوم آن با توجه به مصادیق می پردازند.

گروه سومی هم وجود دارد که دادن تعریف معین و مشخص از تربیت را ممکن می دانند و عقیده دارند برای اینکه بین تربیت نظری و تربیت عملی تناسب و هماهنگی وجود داشته باشد لازم است که تعریف روشنی از تربیت بدست داد.بعضی نیز مانند پیترز از ملاکها و معیارهایی سخن می گویند که بتوانند آن را از سایر فعالیت ها جدا کنند.

پیترز عقیده دارد که تربیت مستلزم:

•انتقال ارزشهایی است که افرادی آنها را پذیرفته اند و می خواهند به دیگران منتقل نمایند

•شناخت و معرفت مؤثر است

•کاربرد روشهای خاص برای انتقال معرفت و ارزش است

در واقع پیترز تربیت را فرایندی می داند که دارای محتوی و روش است.

معنی و مفهوم تربیت

برای رسیدن به تعریف تربیت بحث را با توجه به معانی لغوی تربیت و اصطلاحاتی که مترادف آن بکار می روند پی می گیریم.

           •تعلیم یا آموزش :این واژه در لغت نامه دهخدا به معنی آموختن،بیاگاهانیدن،آموختن،آگاهانیدن،کسی را چیزی آموختن،آموزانیدن و....آمده است

•           تربیت یا پرورش:در همان جا،پرورانیدن،پروردن،

پروردن و آموختن معنی شده است.

از سوی دیگر در زبان فارسی،هر دو کلمات تعلیم و تربیت هم در مورد انسان و هم در مورد حیوان بکار می روند و تربیت حتی دربارۀ گیاهان نیز کاربرد دارد.اما کلمه در مورد انسان دارای کاربرد عمیقتر و وسیعتری است.در مفهوم لغوی به کار بردن کلمه تربیت از پرورش عضلات بدن تا کمالات معنوی را شامل می شود.

بنابراین آنچه از واژه تربیت استنباط می شود این است که تربیت شامل ایجاد یا فعلیت بخشیدن هر نوع کمالی در انسان می شود که مطلوبیت و ارزش داشته باشد.این کمال گاهی جنبه شناختی دارد که به دانش،شناخت و آگاهی انسان مربوط می شود گاهی نیز جنبه کنشی یا حرکتی دارد که به رفتارها و اعمال عینی انسان که اغلب دارای مظاهر جسمانی هستند مربوط می شود و بالاخره گاهی جنبه گرایشی یا عاطفی دارد که با نگرش،اعتقاد،ایمان و علایق،احساسات انسان مرتبط است.

کاربرد کلمه تعلیم و تربیت در مورد غیر انسان آنهم برای دست اندرکاران علوم تربیتی مسامحه آمیز است و اهل فن هر دو آنها را درمورد انسان بکار می برند.

3. تعلیم و تربیت یا آموزش و پرورش:کاربرد این واژه مرکب که به معنای واحدی دلالت دارد در زبان فارسی تاریخچه طولانی ندارد و احتمالا ً از آغاز قرن اخیر فراتر نمی رود.

4. تدریس:به فعالیت خاصی گفته می شود که به وسیله معلم انجام می گیرد تا شاگردان مطلبی را بیاموزند.

5. مهارت آموزی یا عادت دادن:این عمل ایجاد مهارت در افراد از طریق تمرین و تکرار و کارورزی است.

ماهیت تربیت

آیا تربیت فن یا هنر است؟

درست بر سر همین مسئله است که بیشتر صاحب نظران تربیتی اختلاف نظر دارند.مثلا ً بعضی از آنان تربیت را فن و بعضی دیگر آنرا نوعی هنر می دانند.برخی هم با دلایلی که ارائه می دهند آنرا نوعی علم می خوانند.

معلم باید برای روشن شدن کار خود و منظم و منطقی عمل کردن در جریان تربیت به تدوین نظریه تربیت یا لااقل نظریه تدریس اقدام کنند.

هرگاه علمای تربیتی بتوانند در مورد مسائل خاص خود دست به پژوهش بزنندو این پژوهش هم پژوهش کاربردی باشد و نتایج بدست آمده از این پژوهش از خاصیت نظم پذیری و قدرت پیشبینی برخوردار باشد می توان تربیت را نیز یک علم دانست.با توجه به این نکته که خاصیت نظم پذیری و قدرت پیش بینی قوانین حاصل از این نوع پژوهشها به قدرت و استحکام سایر علوم نیست باید گفت که علم تربیت هنوز دوران نوزادی خود را می گذراند.

بسیاری از علمای تربیتی هنوز هم دوست دارند به علت استفاده های فراوانی که از تحقیقات و یافته های علوم دیگر و حتی فلسفه می برند این رشته از دانش بشری را به جای علم تربیت یا تربیت شناسی با اصطلاح آشنای علوم تربیتی بنامند.

عناصر تربیت

گذشته از مسئله فن،هنر،یا علم بودن تربیت که زمینه های مناسبی برای اختلاف نظر در مورد ماهیت تربیت هستند. زمینه های دیگری نیز برای اختلاف نظر صاحب نظران تربیتی وجود دارند.عناصری که در یک جریان تربیتی مداخله می کنند از جمله آنها است.

یکی از این عناصر مورد اختلاف،جامعه و دخالت آن در جریان تربیتی است.بدین معنی که بعضی از متخصص های تربیتی علاوه بر مربی و متربی جامعه را نیز جزء عناصر تربیت محسوب می کنند.

بیشتر دست اندر کاران تربیت در این مورد موافقت دارند که تربیت به عنوان تأثیر ارادی بزرگسالان روی خردسالان به منظور سوق دادن آنها به حالت بزرگسالی تلقی گردد.

کرشن اشتاینر می گوید :عمل تربیتی عملی قائم به ذات است که لازمه هر جامعه انسانی است.این عمل هدفی طبیعی را که آدم منزوی بدون برخورداری از کمک جامعه می تواند بدان نائل شود دنبال نمی کند.

صرف توجه به جنبه اجتماعی یا فردی تربیت،نمی تواند گویای این معنا باشد که جامعه از عناصر واقعی آن که در ماهیت تربیت نهفته است باشد.به طور کلی تعریف تربیت به عنوان تأثیر یک فرد یا گروهی از افراد بر روی فرد دیگر،بسیار کلی و ناروشن است.

در تعریفی که می خواهیم از تربیت ارائه دهیم اشاره به نقش دو عامل مربی و متربی لازم بنظر می رسد این بدان معنی است که تربیت مانند یک جریان طبیعی یا مکانیکی یک سویه نیست که از مربی آغاز و به رشد و کمال متربی و تغییر در رفتار وی ختم گردد.

محتوی تربیت

هر فرایند تربیتی به نحوی از انحنا دارای محتوی است البته مکاتب مختلف با مسئله محتوی یا باصطلاح برنامه تربیتی برخوردهای متفاوتی دارند.ولی در مجموع هر تربیتی حتی تربیت کودک مدار افراطی به نوعی محتوای تربیتی که با رغبتها و علایق شاگردان منطبق باشد عقیده دارند.

روش تربیت

وقتی از هدف و محتوای تربیت سخن می رانیم طبعا ً مسئله روش تربیتی نیز مطرح می شود .البته شاید روش از اهمیتی که محتوا دارد برخوردار نباشد ولی روشهای تربیتی نیز به نوبه خود می توانند خشک و غیر قابل انعطاف و احیانا ً خشن و در نتیجه نامطلوب باشند و برعکس ممکن است منطبق بر نیازها و علایق و شخصیت کودک به عنوان انسانی بالقوه دارای اراده و مختار باشند که تا حد زیادی مطلوب و با ارزش است

اصول تربیت

در کتاب اصول آموزش و پرورش اصول به معنی تکیه گاهها و یا مبانی نظری و عقلانی تربیت تلقی شده وچنین آمده است:”اصول هم عبارت از تکیه گاههای نظری است که از عوامل موجود در حیات استخراج شده اند و هم آنرا به عنوان ملاک عمل باید در نظر گرفت. “

هوشیار برای بدست آوردن اصول منابعی مانند مطالعه زندگی فردی و جمعی نوع انسان،عوامل موجود در حیات انسان،انتظاراتی که مردم از دستگاه تربیتی دارند و بالاخره فرهنگ جامعه را معرفی می کند.بر این اساس اصول تربیت را به 6 اصل:اصل فعالیت،آزادی، فردیت،کمال،سندیت،اعتبار و اجتماع محدود می کند.

اصول موضوعی تربیت از دو منشاء سرچشمه می گیرند. اول اصولی که از جهان بینی و ایدئولوژی اخذ می شوند. دوم اصولی که از علوم و معارف دیگر استخراج می گردند . این تقسیم بندی تا حدودی از نابسامانی های موجود در زمینه ماهیت اصول تربیتی و منشاء آنها جلوگیری می کند و معیار قابل قبولی برای مقوله بندی اصول موضوعی تربیت بدست می دهد.

موضوع تربیت

اصولا ً موضوع تربیت به طور اعم موجودی است که نشو و نمو یا رشد می کند و بالقوه استعداد بالندگی را دارد و بطور اخص انسان کمال پذیری است که در صدد تغییر مطلوب حیات و زندگی خود می باشد و بالقوه قابلیت رسیدن به عالیترین مراحل کمال را دارد.

مراحل تربیت

           •مرحله پرستاری

           •مرحله تأدیب

           •مرحله تعلیم

           •مرحله خودسازی

از جمع بندی نکاتی که تا کنون ذکر شد می توان تعریف زیر را برای تربیت بیان کرد،بدون آنکه مدعی شویم این تعریف کاملترین تعریف مورد قبول همگان است . تربیت عبارت است از فراهم کردن زمینه ها و عوامل برای شکوفا کردن و به فعلیت رساندن استعداد های بالقوه انسان و حرکت تکاملی او به سوی هدف مطلوب ،منطبق بر اصولی معین و برنامه ای منظم و سنجیده.